سازگاری با محیط

انسان در عالم صفات و ساحت اعمال از دو سمت مورد تهدید افراط و تفریط و به همان اندازه محتاج اعتدال است هر صفت پسندیده در وجود انسان از دو سو با دو خصلت ناپسند همسایه است که در صورت عدم توجه ممکن است به خیال حفظ فضیلت به دام یک رذیلت گرفتار شود به عنوان مثال شجاعت صفتی پسندیده است که از یک سو همجوارتهور و درنده‌خویی است و از سوی دیگر همسایه ترس و بزدلی است. در صورتی که در شجاعت افراط شود به درنده خویی و نهور منتهی می‌شود و اگر تفریط شود انسان گرفتار ترس و بزدلی می‌شود. غرض از ذکر این مقدمه این است که یکی از فضایل انسانی در میدان عمل قدرت سازگاری با عرف و محیط است. از ناتوانی است که انسان نتواند خود را با دیگران هماهنگ کند و انتظار داشته باشد دیگران خود را با او تطبیق دهند در مورد پیامبر اکرم (ص) روایت شده که وقتی به جمعی از اصحاب ملحق می‌شد موضوع صحبت آنها را عوض نمی‌کرد و با آنها دربارة همان چیزی صحبت می‌کرد که پیش از ورود حضرت مورد بحث بود. بنابراین قابلیت تطبیق، یک فضیلت است. ولی خودباختگی و رنگ عوض کردن یک رذیلت رفتاری است که در همسایگی این فضیلت قرار دارد. انسان ممکن است گاهی به بهانه انطباق‌پذیری با محیط گرفتار خودباختگی شود و گاهی به خاطر خودداری از خودباختگی و رنگ باختن گرفتار دگماتیسم شود. اگر ما در یک جامعة غریبه زندگی می کنیم باید بدانیم که نمایندة یک ملّت، یک فرهنگ و یک مکتب هستیم و یادمان باشد که فرهنگ اسلامی بیش از آنکه به وسیلة مبلغان دینی در عالم منتشر شود به وسیلة اقشار دیگری از قبیل بازرگانان و سفیران و رسولان دیوانی به اقصی نقاط کره خاکی رسید. بنابراین ما علاوه بر اینکه به عنوان یک انسان موظف هستیم شخصیت انسانی خود را در بین خودباختگی که افراط در انطباق‌پذیری است و دگماتیسم که تفریط این فضیلت است حفظ کنیم؛ وظیفه داریم از فرهنگ و مکتب و ملتی که نمایندگی آن را به عهده داریم حفاظت کنیم ما باید ضمن اینکه با مردم جامعه میزبان خود معاشرت می‌کنیم و اجازه نمی‌دهیم به ناسازگاری، بداخلاقی و دگماتیسم متهم شویم بر اصول، ارزش‌ها و آموخته‌های دینی و ملّی خود پافشاری داشته باشیم.
من فکر می‌کنم این اصل جامع تمام اصولی است که مراعاتش بر ما لازم است حفظ خویشتن در حد متعادل بین خودباختگی و ناسازگاری با محیط.

عدالتخانه
سلام ای رهگذر!
راه عدالتخانه را آیا تو می‌دانی؟
گمان داری در آنجا، قاضی عادل،
نشسته تا به فریاد کسی چون من دهد پاسخ؟
من از راهی دراز و دور می‌آیم،
خسارت دیده بازرگان مغبونم
که از دست حرامی جان به زحمت برده‌ام بیرون.
خیابان‌های شهر ای مرد بومی آشنایم نیست،
می‌ترسم به تنهایی نجویم راه آنجا را.
شنیدم قاضی شهر شما پاس حریم داد می‌دارد،
به روی دادخواهان در نمی‌بندد
و خود از دردمندان رو نمی‌گیرد.
تو می‌گویی: از اینجا تا عدالتخانه راهی نیست،
از اینجا می‌توان دیدش
چراغ و روزنش پیداست
درش باز است
اهل شهر می‌دانند
قاضی باز هم آنجاست.
و من می گویم: آیا کس به قاضی می‌نویسد عرض حالم را؟
تو می‌گویی: نیازی نیست،
بگو قاضی خودش داناست
و من این نانوشته نامه را امروز می‌خوانم،
که تو شهر آشنایی
با خبر از رسم و آئینی
و من بیچاره‌ای، گم کرده راهی از بیابانم
سلام،
ای دادگستر قاضی عادل
شکایت دارم
اما بی‌خبر از راه قانونم
نمی‌دانستم اینجا را، ز اهل شهر پرسیدم
غریبم رسم اینجا را نمی‌دانم
وکیلی هم ندارم از تو می‌خواهم وکیل و قاضی‌ام باشی
همینجا می‌نشینم تا بخوانی عرض حالم را
شکایت دارم اما فرصت فریاد و غوغا نیست
من آهسته می‌گویم که فریاد از خودم دارم
طلبکارم من از خود، ثروت و سرمایه‌ام را برده
حقم می‌کند انکار
فریبم داده، پیرم کرده، از شهر و دیار آواره‌ام کرده.
زمانی من در اقلیم جوانی شهروند بارزی بودم
و با سرمایه‌ام بازار می‌چرخید
در آنجا سکه رایج دل من بود
که سودا را رقم می‌زد
و در بازار اوراق جوانی
نرخ آن معیار سود هر تجارت بود
بلوری نازک و شفاف، از دست خدا
با لطف آب و برق آئینه
که هنگام شکستن قیمتی می‌شد
و چشمم بود بعد از آن
که کارستان به پا می‌کرد و
از هر تکه‌ای کز جنس دل می‌یافت،
در جا گوهری می‌سفت
و دستان خدا را پر ز مروارید تر می‌کرد
و من بودم خداوند دل و بازار و چشم و گوهر و سودا.
در اینجا گرچه من اکنون غریبم، شاهدی هم نیست
و در چشم جماعت خوار می‌آیم
ولی در شهر خود دارم کسانی را که می‌دانند
و اینک دست من خالی از آن سرمایه و سود است
و هیچم جای شکوی نیست
جز از خود
که خود بد آشنایی بود
افسونکار
فریبنده، دو رو، غافل‌کش و مکار
و غافل من که من او را رها کردم
امین کارها کردم
و او با من خیانت کرد
رفیقم بود
اما خصم جانم شد
شریک دشمنانم شد
حرامی آمد و در روز روشن، آشنای کوی و برزن شد
و خود در را به روی او گشود و بی‌نیاز از بام و روزن شد
نه تنها
در محیط من امانش داد
که بدتر کرد،
او گنجینه‌هایم را نشانش داد
و اینک من همان خودباخته مرد زیانکارم
تهی از ثروت و سرمایه و بارم
که با پای شکسته،
دستِ بسته،
گردنِ افتاده،
سرشار از تمنا،
پر ز خواهش،
لنگ لنگان،
پرس پرسان
رو به درگاه تو آوردم
به امیدی که دادم را بگیری آمدم
با دست خالی برنمی‌گردم
خودم را بشکن و دادم از او بستان
خرابش کن
در آن مخروبه پیدا کن مرا
با من دوباره آشتی ده
من ز خود بیزار بیزارم
نرانم گرچه جرم من فراوان است
می‌دانم
که آسان است بخشیدن در این دفتر
اگر دارم به گردن خون سهراب و سیاوش را
و همچون آذر بت‌گر ز من بتخانه آباد است
و من کردم بنا زندان یوسف،
میثم و حلاج را آویختم بر دار،
شب هجران عشاق بلا دیده
اگر با جرم من گردیده طولانی
و من کردم که ناپیداست رنگ بامداد وصل
در آن شام ظلمانی
و جرم عالمی بار است بر دوشم
و می‌گویی رهایی نیست
من بیهوده می‌کوشم
و می‌بایست در بندم کشی
در آتشی
خودساخته
جانم بسوزانی
نمی‌گویم چرا،
خودکرده را تدبیر نیست اما
مکن محرومم از پاداش جلب مجرمی سرکش
که در بندش کشیدم
تا عدالتخانه آوردم.
22/3/87

غزل باران

به همین زودی‌ها
غزلی می‌گویم
با ردیف باران
وزن ضرباهنگِ
چک چکِ قطره که از چانه برگ
می‌چکد بر کف دست گودال
تا بخندد غنچه
تا برقصد شاخه
پرشود سینه دشت از نفس خیس صبا
و به هنگامی که
بر سر سفره مهمانی دشت
بوی خاک و باران
باغ را مست کند
شاه بیت غزلم
می‌شود نغمه ترجیع هَزار
و به هر شاخه که در باغ قدی دارد راست
مرغکی می‌خواند
باغ دَم می‌گیرد
او دگر می‌آید
به همین زودی‌ها
تا همین جمعه اگر صبر کنید
23/3/87

بسم الله الرحمن الرحیم
عاشورا
هرچند ما شیعیان تنها به جنبة قیامی و شورشی نهضت عاشورا توجه داریم. عاشورا همانند اسلام است که اگر به طور جامع و از یک افق فراگیر به آن نگاه نکنیم، ممکن است در یکی از جوانب آن محو شویم و از جوانب دیگر غافل بمانیم. برای اینکه مطلب روشن شود کسانی را در نظر بگیرید که اسلام را از یک بعد شناخته‌اند برخی جنبة عبادی اسلام را دیده، در آن محو شده و از جنبه‌های سیاسی اجتماعی آن غافل شده‌اند و بعضی اسلام را از دیدگاه اجتماعی شناخته و از تعبّد و دریافت معارف الهی آن باز مانده‌اند.
نهضت عاشورا نیز به همین منوال است، عاشورا یک حرکت نظامی نیست یک قیام نیست، حتی یک انقلاب نیست، همة این واژه‌ها برای مفاد و محتوای عاشورا کوچکند. نهضت عاشورا برنامه زندگی است نباید خود را به یک جنبة آن مشغول کرد باید خود را به آن سپرد و از همة جهات و جوانبش بهره‌مند شد.
نکته‌ای که نباید از نظر دور داشت این است که همة درس‌های عاشورا نمادین است. اگر بتوانیم نمادهای عاشورا را شناسایی کنیم تصدیق خواهیم کرد که عاشورا همانند قرآن برای هدایت انسان کافی است.
با این مقدمه من در نظر دارم یکی از نمادهای نهضت عاشورا را بررسی کنم.
حرکتی که انسان انجام می‌دهد نیاز به برنامه‌ریزی دارد و انسان سالک در ضمن سلوک و حرکت خود محتاج راهنما و میزان است که باید قبل از حرکت انتخاب شود وقتی برنامه‌ریزی صحیح باشد و میزان درست و دقیق، سالک به مقصد می‌رسد و هرگز دچار پشیمانی نمی‌شود اگر ما در پایان فعالیت‌های خود گاهی دچار ندامت و پشیمانی می‌شویم و می‌گوییم ای کاش چنین یا چنان نشده بود ناشی از این است که در برنامه‌ریزی یا انتخاب میزان اشتباه کرده‌‌ایم.
شما تاریخ عاشورا را مطالعه کنید، بر حسب ظاهر خسارتی بزرگ از عاشورا عاید شد. 72 نفر بهترین انسان‌های روی زمین که امام معصوم و حجت خدا نیز از آنها بود در این واقعه از دست رفتند، به بدترین صورت شهید شدند پس از شهادت بدنهای ایشان زیر سم اسب له کردند خیمه و خرگاه آل پیامبر را به آتش کشیدند عترت رسول خدا اسیر شدند دختران و کودکان خاندان رسالت کتک خوردند از آنها هتک حرمت شد شهر به شهر و دیار به دیار آنها را بردند و چه صدمات و لطماتی که از این رهگذر متحمل نشدند. این نتیجه، نتیجه‌ای است که بشر تا قیامت برای آن باید افسوس بخورد، آه بکشد و انگشت پشیمانی بگزد. ولی از جانب آن ها که ای خسارت های ظاهری را تحمل کردند، البته گریه هست. ولی پشیمانی نیست. دلسوزی و غمخواری فراوان است ولی هیچ‌یک از نقش‌آفرینان به آنچه اتفاق افتاده اعتراضی ندارند، به عنوان نمونه
فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) در نطقی که بر دروازة کوفه ایراد کرده خطاب به مردم کوفه می‌فرماید: خداوند ما را با شما و شما را با ما آزمایش کرد و ما از آن آزمایش سربلند بیرون آمدیم. سخن از یک امتحان است که با موفقیت به پایان رسیده است این دیدگاه کسی است که نسبت به همه ماجرا خرسند است.
ام کلثوم دختر امیرالمؤمنین در همانجا به مردم کوفه می‌فرماید:
آگاه باشید حزب خدا پیروز می‌شود و حزب شیطان زیانکار است
و هنگامی که ابن زیاد به زینب کبری (س) می‌گوید: خدا رسوایتان کرد و ادعایتان را تکذیب نمود، حضرت می‌فرماید: تنها فاسق است که رسوا می‌شود و فاجر است که تکذیب می‌شود و او غیر از ماست ابن زیاد ناجوانمردانه ولی با انفعال می‌گوید: چگونه دیدی کاری را که خدا با برادر و خاندانت کرد؟ حضرت در جواب فرمود: من جز زیبایی چیزی ندیدم ایشان کسانی بودند که خدا شهادت را برایشان مقدّر کرده بود و آنان هم به قتلگاه خویش آمدند به زودی خدا تو را با ایشان در یک جا جمع می‌کند و به محاکمه می‌کشد ببین آنگاه پیروزی از آن کیست.
وقتی ابن زیاد امام سجاد (ع) را به قتل تهدید کرد حضرت فرمود: ای پس زیاد مرا از کشتن می‌ترسانی؟ نمی‌دانی که کشته شدن عادت ماست و بزرگواری ما در شهادت نهفته است؟
خطبة زینب کبری در مجلس یزید چنان کوبنده و از روی رضایت ایراد شده که هیچ ابهامی در مطلب باقی نمی‌گذارد در قسمتی از سخنان خود فرمود: ای یزید گمان می‌کنی اکنون که اطراف زمین و آفاق آسمان را بر ما بسته ای و چنان راه را بر ما مسدود کرده‌ای که ما را برده‌وار به هر سو می کشند، ما نزد خدا بی‌مقدار شده‌ایم و تو گرامی هستی؟ و این پیروزی به خاطر ارزشی است که نزد خدا داری؟
و در قسمتی دیگر می‌فرماید: اگر مصائب دنیا باعث شده که من با تو سخنی بگویم باز هم تو را بی‌ارزش می‌دانم و کوبیدنت را لازم و نکوهشت را باارزش می‌شمرم و از جاه و حشمت تو هراسی ندارم. (این خطبه را می‌‌توان در کتاب شرح وصال ص 263- 260 یافت) و باز امام سجاد (ع) خطاب به یزید فرمود: وای بر تو ای یزید اگر بدانی چه کرده‌ای به کوه‌ها می‌گریزی، خاکسترنشین می‌شوی و شیون و زاری می‌کنی.
جمع‌بندی این سخنان نشان می‌دهد که بازماندگان واقعه کربلا خود را پیروز و دشمن را ناکام و شکست‌خورده می‌دانستند و از این نتیجه بسیار خرسند و راضی بودند و اگر لازم می‌شد باز هم آمادگی داشتند همانند شهدای کربلا به شهادت تن دهند.
نتیجة این بحث برای ما این است که هر یک از ما به عنوان یک موجود متحرک هدفدار همیشه به دنبال یک هدف حرکت می‌کنیم. گاهی که فرصتی برای جمع‌بندی ارزیابی پیدا می‌کنیم می‌بینیم حرکت ما بر یک روال نبوده، می‌بینیم موفقیت و ناکامی با هم قرین است، شکست و پیروزی هر دو با هم وجود دارند. البته نتیجه کلی یا تلخ است یا شیرین ولی در ضمن حرکت تلخ و شیرین در کنار هم قرار دارند وقتی این خاطرات را مرور می‌کنیم ممکن است در کنار بعضی از آنها درنگ کنیم و بگوییم ای کاش این کار را نمی‌کردیم.
چه باید کرد که این پشیمانی‌ها کم شود؟ چگونه می‌توانیم به جایی برسیم که حرکت ما به هر جا منتهی شد و فعالیت ما به هر نتیجه‌ای رسید خود ما پشیمان نباشیم و بتوانیم مانند حضرت زینب (س) بگوییم ما رایت الّا جمیلاً جز زیبایی چیزی ندیدم اگر کامیاب شدیم زیبا بود و اگر به خواسته خود نرسیدیم زیباتر و در هر دو صورت پیروز شده‌ایم طبیعی است وقتی در نهایت کار می‌توان به این دیدگاه رسید که در ضمن حرکت همانند امام حسین (ع) با اطمینان قدم برداریم از روی یقین حرکت کنیم نه با شک و تردید وقتی حرکت از روی یقین باشد پایان سیر رضایت خاطر و رضای خداست. یا ایّتها النّفس المطمئنة ارجعی الی ربکّ راضیة مرضیة
مفسرین گفته‌اند این آیه در شأن امام حسین (ع) نازل شده، اوست که راضی و مرضیّ است هم خشنود است و هم موردپسند خدا. امام حسین (ع) در ضمن حرکت یک ذره تردید نداشت. می‌دانست آنچه را انجام می‌دهد وظیفة او و صحیح است با یقین درست‌ترین کار را انجام می‌داد و معلوم است که درستَ‌ترین کار همیشه بهترین نتیجه را می‌بخشد. برای اینکه این اطمینان معلوم شود من چند شاهد تاریخی نقل میکنم.
از اول جنگ وقتی لشکر دشمن حمله را آغاز کرد خطاب به اصحاب خویش فرمود
«ای بزرگ‌زادگان استقامت کنید، مرگ پلی است که شما را از مشکلات و گرفتاریها به باغ‌های پهناور و نعمت‌های جاوید منتقل می‌کند. چه کسی دوست ندارد از زندان به قصر منتقل شود؟ در حالی که مرگ دشمنان شما را از قصر به زندان و عذاب منتقل می‌کند» اطمینان حضرت به صحت حرکت خود به حدی بود که مرگ در آن را پایان همه گرفتاریها می‌دانست
به نزدیکان خویش فرمود: صبراً علی الموت با بنی عمومتی صبراً یا اهل‌بیتی و الله لا رایتم هوانآً بعد هذا الیوم
ای عموزادگان من استقامت کنید. ای خانوادة من استقامت کنید به خدا قسم از این پس هرگز خواری نخواهید دید.
هنگامی که بالای سر اصحاب شهیدش می رسید به هر یک از آنها می‌فرمود: انت امامی فی الجنة تو پیشاپیش من به بهشت می‌رسی
این اطمینان ناشی از آن بود که حضرت فقط وظیفة الهی خود را انجام می‌داد
اکنون سؤال اساسی این است که ما چگونه می‌توانیم به چنین یقین و اطمینانی برسیم اگر شهدای کربلا با اطمینان قدم برمی‌داشتند به این دلیل بود که زیر نظر مستقیم معصوم حرکت می‌کردند. معصوم، خودش، فعلش و دیدگاهش از خطا و اشتباه مصون است شما ملاحظه کنید اگر امضای معصوم نباشد معلوم نیست یک جمع کوچک حق داشته باشند خود را در معرض تیغ و تیر و نیزه یک لشکر خونخوار قرار دهند. امضای معصوم است که این کار را مجاز می‌کند بنابراین اگر ما می‌خواهیم پس از حرکت از نتیجه راضی باشیم باید با همان یقین و اطمینان قدم بر داریم و برای رسیدن به اطمینانی آن چنان باید زیر نظر مستقیم شرع حرکت کنیم. کاری را که از نظر شرع مبهم است و نمی‌دانیم مشروع است یا نه انجام ندهیم چون در این صورت باید با تردید قدم برداریم شبهات مقدمة گرفتاری به محرمات است. طبق گزارش روایات، معصومین کارها را به سه دسته تقسیم کرده‌اند، کارهایی که صحت آنها قطعی است، کارهایی که بطلان آنها مسلم است و اموری که بینابین هستند و صحت آنها معلوم نیست که اصطلاحاً به آنها شبهات می‌گویند. ما علاوه بر امور باطل و حرام موظفیم از شبهات نیز اجتناب کنیم. چون شبهات مرز محرمات هستند. در روایات محرمات به قُرُق سلطانی و شبهات حریم آن تشبیه شده و آمده است که هرکس گوسفندان خود را در حریم قُرُق بچراند در قرقگاه نیز پا می‌نهد و گرفتار می‌شود خلاصه بحث آنکه آن میوه شیرین رضایت بدون زحمت باغبانی به دست نخواهد آمد. به قول شاعر ایرانی
نبینی باغبان چون گل بکارد چه مایه غم خورد تا گل برآرد
از خداوند متعال می‌خواهم کمک کند تا همه فعالیت‌‌های ما بر مبنای یقین و اطمینان و منطبق بر موازین مسلم شرعی صورت گیرد و از همه ما و شما راضی باشد.
والسلام